انگار خواب می‌بیند. ولی نه. می‌خواهد از ترس فریاد بکشد ولی دست و پایش را زنجیر کرده‌اند و راه گلویش را بسته‌اند. انگار چیزی روی سینه‌اش سنگینی می‌کند. از شدت وحشت تمام بدنش فلج شده و تکان نمی‌خورد. خوب که نگاه می‌کند می‌بیند چیزی شبیه یک موجود وحشتناک و گاهی پشمالو روی سینه‌اش نشسته و گویی جان او را می‌گیرد.

خواب شیرین از آن دسته چیزهایی است که خیلی‌ها آرزویش را دارند ولی دستشان از آن کوتاه است. از تمام بی‌خوابی‌ها و مشکلاتی که شبانگاهان به سراغمان می‌آید بگذریم، چیزی هست که خواب را به کام انسان زهر می‌کند و آن چیزی نیست جز بختک. کابوسی که تاکنون بسیاری آن را تجربه کرده‌اند. شاید شما هم جزو آن دسته از افرادی باشید که بختک به سراغتان آمده است.

بختک در واقع یک نوع کابوس است. خوابی که واکنش احساسی بسیار ناخوشایندی را در فردی که خوابیده به صورت ترس یا وحشت، درد، احساس افتادن از جایی، غرق‌شدگی یا مرگ ایجاد می‌کند. چنین خواب‌هایی می‌تواند با دلایل جسمی همچون تب بالا یا عوامل روانشناختی چون ضربه‌های روحی یا استرس در زندگی فرد مرتبط باشد یا ممکن است دلیل خاصی نداشته باشد. نام بختک به این دلیل روی این کابوس گذاشته شد که از گذشته افراد بر این باور بودند که عجوزه‌ای زشت صورت، شب‌ها بدن جسمانی خود را ترک کرده و روی سینه قربانی خود می‌نشیند. فرد قربانی در چنین حالتی با احساس وحشت و در حالی که به سختی نفس می‌کشد از خواب بیدار می‌شود گویی چیزی سنگین روی سینه‌اش سنگینی می‌کند و قادر به حرکت نیست، انگار فلج شده است. این باور در بسیاری از فرهنگ‌های دنیا رایج است. در کشور ما هم هنوز به این حالت سنگینی و وحشت بختک گفته می‌شود.

البته تحقیقاتی که در سال‌های اخیر روی این فرآیند پیچیده صورت گرفته، نشان می‌دهد که این پدیده نوعی فلج خواب است که طی آن ماهیچه‌های اسکلتی به طور ناپایداری از حرکت باز ایستاده و به اصطلاح فلج می‌شوند و فرد در آغاز فرآیند خواب یا در حین بیدار شدن از خواب توانایی انجام حرکات اختیاری بدنش را به طور موقت از دست می‌دهد. در واقع فلج خواب، نوعی اختلال خواب محسوب می‌شود که حدود چند ثانیه تا چند دقیقه طول می‌کشد. البته می‌توان با لمس بدن فرد یا صدا زدن او، وی را از این حالت خارج کرد.

بختک با چه علائمی قابل شناسایی است؟

به طور کلی بختک یا فلج خواب دارای 2 دسته علائم است که ممکن است به تنهایی یا ترکیبی از هر دو، در فرد دیده شود. یک دسته شامل فلج اندام‌هاست. این مرحله هنگام بیدار شدن از خواب یا مدت کوتاهی پیش از به خواب رفتن رخ دهد. در این حالت فلج یک بخش یا تمام اندام‌ها شامل بازوها، پاها و کل بدن اتفاق می‌افتد و فرد قادر به حرکت آنها نیست، نمی‌تواند صحبت کند و تنها کنترل کمی در خصوص تنفس و پلک زدن خود دارد. این فلج همانند فلجی است که در هنگام دیدن رویا رخ می‌دهد. به طوری که مغز برای جلوگیری از افزایش بروز هیجانات در هنگام رویا، ماهیچه‌ها را از کار می‌اندازد و تنها بخش‌هایی از بدن طی دیدن رویا حرکت می‌کند. به دنبال این فلج، فرد احساس سنگینی روی قفسه سینه خود می‌کند. به طوری که نمی‌تواند به درستی نفس بکشد.

دسته دوم علائم توهمی است. این مرحله شامل دیدن یا شنیدن تصاویر و صداهایی طی فلج اندام‌هاست. به‌گونه‌ای که فرد فکر می‌کند کسی کنارش ایستاده یا صدای عجیبی می‌شنود. دیدن سایه افراد، تجربه خروج از بدن، احساس شناور بودن در هوا، شنیدن گام‌هایی که نزدیک می‌شوند هم از علائم توهم‌گونه است. در این دسته معمولا توهمات شنیداری از همه شایع‌تر است. افراد معمولا از شنیدن صداهای خراشیدن چیزی، خندیدن، تراشیدن، وزوز، زنگ زدن و صداهای مختلف حکایت می‌کنند که بسیار واقعی به نظر می‌رسند.

چه عواملی باعث ایجاد فلج خواب می‌شود؟

مهم‌ترین و معمول‌ترین دلیلی که برای فلج خواب ذکر می‌کنند استرس است. اعتقاد بر این است که استرس می‌تواند به طور جدی الگوهای خواب را تغییر داده و فلج خواب را ایجاد کند. محققان علت دیگر بروز فلج خواب را وضعیت خوابیدن فرد می‌دانند. طبق تحقیقات، افرادی که به صورت تاق‌باز و به پشت می‌خوابند 5 برابر بیش از دیگران دچار این مشکل می‌شوند. به طوری که ترک این عادت خواب، تعداد حرکات را کاهش داده است. داشتن برنامه خواب نامنظم و محرومیت از خواب، تغییرات ناگهانی سبک و محیط زندگی فرد نیز از عوامل بروز فلج خواب هستند. فلج خواب در بیشتر موارد بر اثر ناهنجاری مغزی رخ می‌دهد که در آن مکانیسم‌های عصبی در زمان نامناسبی شروع می‌شوند. در این افراد، به جای این که خواب با امواج آهسته مغزی (آلفا) آغاز شود، به طور مستقیم وارد مرحله عمیق می‌شود و فرد وارد خواب سبک یا چرت زدن نمی‌شود بلکه از همان ابتدا وارد خواب عمیق می‌شود. از سویی یکی دیگر از عوامل فلج خواب را می‌توان ژنتیک دانست به طوری که همه افراد مبتلا به فلج خواب ماده خاصی به نام 2HLA-DR در خون خود دارند.

مکانیسم ایجاد این عارضه چگونه است؟

در خواب مرحله‌ای با نام حرکات سریع چشمREM وجود دارد که در آن فرد رویا می‌بیند. در این مرحله از خواب، مغز فرستادن سیگنال‌های عصبی خود را به ماهیچه‌های اسکلتی به غیر از عضله دیافراگم و عضلات چشم متوقف می‌کند تا هنگام دیدن رویا، شما رویاهای خود را برون‌ریزی نکنید. به این معنا که اگر در رویای خود در حال دویدن هستید، از خواب بیدار نشده و ندوید. زمانی که می‌خواهید از خواب بیدار شوید، مجددا مغز عضلات شما را تحت کنترل درمی‌آورد، اما گاهی پیش می‌آید که قبل از کنترل ماهیچه‌ها توسط مغز و خارج شدن از حالت فلج، شما حالت هشیاری خود را به دست می‌آرید و این زمانی است که بدن با حالت فلج خواب مواجه می‌شود.

آیا راهی برای خلاصی از این کابوس‌ها وجود دارد؟

از آنجا که فلج خواب یا همان بختک، پدیده‌ای وحشت‌آور است، بهتر است از بروز آن پیشگیری کنیم. برای جلوگیری از ایجاد چنین حالاتی یا به حداقل رساندن آن، وضغیت خوابیدن خود را تغییر دهید و هرگز به پشت نخوابید. از خوردن حجم بالای غذاها و نوشیدن کافئین به مقدار زیاد و کشیدن سیگار پیش از خواب خودداری کنید. کاهش سطح استرس زنگی، یکی دیگر از عوامل کلیدی و مهم در پیشگیری از بروز فلج خواب است. خوابیدن به اندازه کافی، انجام ورزش‌های منظم نیز می‌تواند کمک‌کننده باشد و اما چنانچه با رعایت این نکات باز هم گرفتار این مشکل شدید، با انجام این راهکارها سعی در هشیاری خود کنید: در این حالت بهترین روش برای خلاصی از حالت فلج، تمرکز روی حرکت اعضای بدن است. سعی کنید دست و پاها و انگشتان خود را تکان دهید و حتی پلک بزنید. اگر قادر به حرکت بدن خود نیستید، این کار را در ذهن خود القا کنید. تصور کنید که سرتان یا بخشی از بدنتان را تکان می‌دهید. این کار مغز شما را برای فرستادن سیگنال‌های عصبی فعال می‌کند. به طور کلی سعی کنید وضعیت خروج از بدن را در وجود خود القا کنید. چنانچه هنگام خوابیدن احساس کردید که حالت فلج در حال رخ دادن است، بنشینید و چند لحظه‌ای به نور خیره شوید و سپس دوباره دراز بکشید. این راهکار در برخی از موارد موثر واقع می‌شود. در مواردی هم می‌توانید در زمان بیداری، لحظه وقوع فلج خواب را بازسازی کنید و سپس روی بازگردانی فعالیت اندام‌ها و نوع تفس خود تمرکز کنید و به نوعی حالت بیداری را در وجود خود القا کنید. این تمرین می‌تواند نگرانی حاصل از آن را در زمان فلج خواب کاهش دهد.

در موارد شدید، که فلج خواب به مدت 6‌‌ماه، حداقل هفته‌ای یکبار در فردی رخ می‌دهد می‌توان از دارودرمانی استفاده کرد و اغلب مصرف ضدافسردگی‌ها و برخی داروهای دیگر با تجویز پزشک نتایج خوبی در پی خواهد داشت.

آیا بروز این علایم پدیده‌ای خطرناک است؟

تحقیقات اخیر حاکی از آن است که بین 25 تا 30 درصد از جمعیت کلی جهان در طول عمر خود حداقل یک بار فلج خواب را تجربه کرده‌اند که در این میان 95 درصد از آنها تجربه حوادث وحشتناک را در خواب داشته‌اند. بنابراین پدیده شایعی محسوب می‌شود. همان طور که پیش‌تر هم اشاره کردیم یکی از دلایل بروز فلج خواب وراثت است. بنابراین چنانچه یکی از اعضای خانواده شما دچار این مشکل باشد، احتمال این که شما هم مبتلا به آن شوید وجود دارد. به طور معمول احتمال بروز فلج خواب در زنان 2 تا 4 برابر بیشتر از مردان است. اگر چه بسیاری از افرادی که با این مشکل مواجهند از اتفاقاتی که می‌افتد آگاه نبوده و دچار وحشت می‌شوند، ولی این فرآیند اصلا خطرناک نیست و در عرض چند لحظه پایان می‌یابد و نیز هیچ گونه عارضه‌ای جسمی را در پی نخواهد داشت. بلکه تنها باید آرامش خود را حفظ کنید و از هر گونه استرس و نگرانی بپرهیزید چون به این فرآیند دامن می‌زند. فلج خواب در اکثر موارد بر اثر ناهنجاری مغزی رخ می‌دهد که در آن مکانیسم‌های عصبی در زمان نامناسبی شروع می‌شوند. در این افراد، به جای این که خواب با امواج آهسته مغزی (آلفا) آغاز شود، به طور مستقیم وارد مرحله عمیق می‌شود.